(Atatürk'ün Samsun'a çıktığı tarihlerdeki sonraki süreç)
İngiliz birliklerinin 1919 yılı başlarında Ankara'ya gelmesiyle, diğer illerde bulunan Ermeniler ile Osmanlı hudutlarının dışından Anadolu’ya sızan çetelerin büyük bir bölümü Ankara gelmeye başlar. Böylece Doğu'daki Ermeni katliamı bu kez Ankara'nın ilçelerinde görülür.
İlk Ermeni katliamı haberi Keskin'den gelir.
Ancak bu çeteleri Ankara'da durduracak bir güç bulunmadığından, ayrıca İngilizler de, bu işe karışmadıklarını tutumları ile belli ettikten sonra, Ankara'da küçük bir koloni halinde yaşayan Ermeni azınlığı taşkınlıklara başlar.
İngiliz işgal kuvvetleri de bunlara yardımcı olur.
İngilizlerin Ankara'daki ilk uygulamaları, zorla göçü gerçekleştiren veya bu göç olayına alet olan tanınmış Türk aile reislerinin yargılanması için bir mahkeme kurmaları şeklinde olur.
Mahkeme üyelerinin çoğunluğunu da Ermeniler oluşturur.
Türklerin yargılanmaları, ne olduğu belirsiz mahkemelerde yapılmaya başlanır. Mahkeme, yargılanan Türklerin bir bölümünü cezaevine kapatırken, bir kısmını da işgal kuvvetleri mahkemelerine gönderir. Ankara'dan İstanbul'a nakletme işlemi de İngilizler tarafından yapılır.
1919 yılı Ankaralılar için büyük bir kabus yılı olur.
Katliam korkusundan kimse evinden dışarı çıkamaz olur.
Ermeni terör ve baskısı Ankara halkını şaşkına çevirir.
Dünkü dost Ermeniler, bugün başlarına bela kesilir. Bununla beraber, Ankara'da İngiliz işgal kuvvetleri ile Ermeni çetelerinin oyununa gelmeyen büyük bir Ermeni grubu da vardır.
Çetelere karşı olan bu Ermeniler de korku içindedirler.
Çünkü, onlar da, Ermeni çetelerinin şerrinden korkuyor, istediklerini yapmadıkları takdirde başlarına neyin geleceğini çok iyi biliyorlardı. Bu duruma rağmen, mümkün olduğunca olayların dışında kalmaya özen gösteriyorlardı.
Ermeniler Ankara'yı ele geçirecek ve devlet kuracaklar, bu devleti de ilk tanıyan İngilizler olacaktır.
Bunu Yunanistan, Fransa ve Amerika izleyecektir. Böylece, yüzyıldan beri süren Ermeni davası da kökünden halledilecektir.
Özellikle Ankara'daki bazı zengin Ermeniler, katolik Ermenilerin oluşturduğu çetelerle işbirliği kurar.
Ankara'daki Yirminci Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa da 1919 yılının Ağustos ayı sonlarına doğru görevinden alındığından, Ankara adeta başsız kalır ve Ermeniler Ankara'yı talana başlar.
Malını vermeyenler ise, canından olur. Ankara'nın zenginlerinden Alişan Bey ve ailesi Ermeni çeteleri tarafından çiftliğinde hunharca öldürülür.
Ankara için özel bir katliam planı hazırlanır.!!!
Bu plana göre; Ankara’daki Müslüman Türklerin yediden yetmiş-yediye her erkeği Bayram namazı kılar.
Kurban Bayramı da yakındır. Şehirdeki bütün cami ve mescitler Bayram namazı kılınırken dinamitlenecek, böylelikle şehirde Müslüman erkek nüfus kalmayacak ve şehre Ermeniler hakim olacaktır. Bu planın uygulanması için İngilizlerin izni alınır.
Plan Kurban Bayramından önce uygulamaya konulur.
1919 senesi Kurban Bayramını Ermeniler kana bulayacaktır.
O günleri yaşayan Halime Çampınar, Ermeni katliamı girişimini şöyle anlatır:
"Ben Hacı Doğan Mahallesinde bulunan Mescidin hemen yanında otururdum. Mescit'in tam karşısında da bir çeşme vardı.
Erkeğimiz henüz Ankara'ya gelmediğinden, kızım ve torunumla iki katlı bir evde otururduk. Mahallemizde bir sürü de Ermeni yaşardı.
Çoğu ile çocukluktan beri arkadaştık. Bir çoğunun doğumlarını bile bilirim. Dostluklarımız o kadar kavi (sağlam) idi ki, büyüdüğümüzde de birbirimizi ziyaret eder, yardımcı olur giderdik.
Bizim çocuklarımız da aynı şekilde büyüdüler. Onların bayramlarında biz onları ziyarete gider, Ermeni arkadaşlarımız da bizim bayramlarımızda bizi ziyarete gelirlerdi.
Hatta ezan okunurken bile derlenip toparlanırlardı.
Çocuklar kendi aralarında kavga etseler bile, birbirimize gönül koymaz "çocuk değil mi bugün dövüşür yarın yine oynarlar" derdik.
Bu durum Harbi Umumiye kadar sürdü. Savaş bitip de, Ankara İngiliz ve Fransız askerleri tarafından işgal edilince, çoğu Ermeni dostlarımızın bize karşı bir tutum içine girdiklerini gördük.
Hatta evimizin kapısını bile çalmaz oldular.
Önceleri buna bir mana veremedik. Aradan bir süre geçince, kapımızın önündeki çeşmeden su alamaz duruma geldik.
Taki Dudu isimli bir ermeni komşumuz vardı.
Çocukluktan beri kendisi ile arkadaştık. Gece el ayak çekildikten sonra kapımızı çalar ve çeşmeden bize su taşırdı.
Ardından da şu tembihatta bulunurdu:
- "Sakın ola ki, dışarı çıkmayın, Ben sizin suyunuzu taşırım. Benim su getirdiğimi de kimseye söylemeyin.
Dışarıdan Ermeni eşkıyaları kol geziyor. Türk, Ermeni demeden durmadan adam öldürüyorlar" Taki Dudu'nun her seferinde, su getirdiğini kimseye söylemememizi sıkı sıkı tembih ettiğini, hiçbir zaman unutamam. Çünkü, çeşme benim kapımdan sadece 20 metre ırakta idi. Taki Dudu bir de kapılarımızın sağlamca kapatılmasını da öğütlerdi. Evimizin etrafı yüksek duvarla çevrili olduğundan, hayata (avluya) dış kapıdan girilirdi. Kapının arkasında bir de kol demiri vardı. Biz kol demirini kapının arkasına yerleştirdikten maada, evde ne kadar ağır eşya varsa onu da dayardık. Böylece emniyetimizi sağlardık. Başımızda erkek olmadığından, ne olup bittiğini öğrenmek için, birbirine bitişik damlardan atlayarak yaşlı erkeği bulunan evlere gece ziyareti yapardık.
Bir gün Mescit'in imamı Osman Hoca şu haberi getirdi:
- Ankara'daki Ermenilerin reisi durumunda bulunan Hamparsun Efendi İstanbul'daki bir dostuna altın baston göndermek istemiş.
Bunun için postahaneye gitmiş, evrakı düzenlenmiş, nakliye parasını ödemiş.
Tesadüf bu ya, postahanedeki bir memur İstanbul'a gönderilecek bastonu çok hafif bulmuş. Arkadaşlarının itirazına rağmen, memur efendi bastonu dizine dayayıp büküvermiş. Bastonun bükülmesi ile kırılması bir olmuş. Meğer baston kamıştan yapılmış.
Altın suyuna batırılan baston da altın rengini almış. İçi boş olan kamış bastondan bir de name çıkmış. Namede, (mektup) Kurban Bayramı namazına katılan genç, ihtiyar, erkeklerin camilerde nasıl öldürüleceği yazılı imiş. Namede, hazırlanan plandan İngilizlerin de haberi olduğu yazılıymış.
Altın bastonun içinden çıkan namede ayrıca, katliamda kullanılacak silahların Tahtakale'deki (Ulustaki hal binasının bulunduğu yer) İbadullah Camii'nin hemen yanında bulunan Sulu Han Sokaktaki Alişan Bey’in (Ermeniler tarafından çiftliğinde katledilen aile) konağının bodrumuna depoladıklarını da yazmışlar.
Postahane memurları durumu zaptiyeye ve valiliğe bildirmişler"
Hepimiz şaşırıp kalmıştık. Nerede ise bayram geliyordu.
Acaba bu söylenenler doğru mu idi? Doğru olmasa koskoca Osman Hoca tutup da bize yalan söyleyecek değildi ya...
Hepimizi bir korkudur almıştı. Bir gece yine Taki Dudu bize su getirmişti. Duyduklarımı ona sordum.
Taki Dudu:
- "Aman Halime kadın hepimizin başı dertte. Kimse ne olacağını bilmiyor. Bizim Papaz efendi de bize sıkı sıkı tembihatta bulundu dışarı çıkmayın diye" dedi.
Bu sırada Ankara'da Ali Fuat Paşa'nın adamları vardı.
Bütün güvencemiz onda idi. Belki onun adamları, belki de Topal Osman'ın adamları idi pek bilmiyorum. Gazi Paşa Ankara'ya gelmeden onlar Ankara'yı basmışlardı. Gece sokaklarda atlarıyla gezmeye başladılar. Önce kim olduklarını anlayamadık.
Konuşmalarını dinledik. Türkçe konuştuklarından kol gezenlerin bizlerden olduğunu anladık. Bunların hepsi birkaç gün içinde oluyordu. Kol gezenler durumdan haberdar olmuş olacaklar ki, Alişan Bey’in Suluhan Sokaktaki konağını bastılar, Alişan Bey’in konağı bize çok yakın olduğundan bütün mahalle seyre gitmiştik.
Dar sokak ana baba günü idi. Siyah elbise giymiş tüfekli adamlar bodrumdan çıkarttıkları silahları meydana yığdılar. Bodrumdan çıkartılan silahlar arasında tüfek, tabanca ve kılıçlar vardı.
Bunu benim gibi orada bulunanlar da gördüler. Osman Hocanın bize söylediği doğru imiş. O bayram kimse korkudan bayram namazı için camiye gitmedi. Sonradan işittik ki, Hamparsun efendi İstanbul'a kaçmış. İşin garip yanı, mahallemizde oturan Ermenilerden birkaçı hariç, hiçbiri zarar görmedi. Tabakhane (Bendderesi) ve Hisar semtinde oturan Ermenilerin çoğu toparlanıp götürüldü.
Bu olaydan sonra Mescidin karşısında oturan Taki Dudu bir gün bana ağlaya ağlaya şunları anlattı:
- "Halime kadın, Ermeni çetelerinden sadece siz mi zarar gördünüz," Çeteler bizim gençlerimizi de alıp götürüyorlardı da, kimsenin haberi olmuyordu. Gitmeyenleri de kurşuna diziyorlardı.
Çocuklarımızı bu beladan kurtarmak için, akla gelmedik tedbirlere başvurduk. Helaların kuburunu iki üç kişinin sığacağı kadar genişçe ve derinliğine kazdık. Bunun üzerine de, hela tahtalarını yerleştirdik. Çocuklarımızı gündüzleri bu çukurlara indiriyor, geceleri de çıkartıyorduk. Çeteler evimize gelip de, çocuklarımızı sorduğu vakit, "onlar Ankara'dan ayrıldılar, isterseniz gelin bakın" diye evimize davet ederek aramalarını kolaylaştırıyorduk.
Ama hiçbirinin aklına hela çukuru gelmiyordu. Ermeni çetelerinin emirlerine karşı çıkan yüzlerce Ermeni genci öldürüldü. Kimse de korkusundan sesini çıkartamadı. Ses çıkarsan bile kime haber anlatacaksın? Bizim papaz efendi, başımıza bir felaket geleceğini söyleyip duruyordu da, biz önceleri pek aldırmıyorduk. İş başa gelince karşılığını canımızla ödedik. Allah sizi de bizi de korusun"
Taki Dudu ise o günleri daha sonra şöyle anlatır:
"O yıllar bir daha geri dönmesin. Çektiğimizi bir Allah bir de bizler biliriz. Harp bitmişti. Ama, hiç birimiz zarar görmemiştik.
Zarar gören daha ziyade Müslümanlardı. Biz de komşu hatırı, erkeği harpte bulunanlara, dul kalanlara elimizden geldiğince yardım ediyorduk. Bir gün mahallenin papazı haber getirdi.
Dışarıdan gelen Ermeni çeteleri Ankara'yı basacakmış.
İçimizde bulunan bazı zengin Ermeniler de bunlara arka çıkıyormuş. Ankara'da bir Ermeni devleti kuracaklarmış.
Başarabilirlerse başlarına da kendileri geçeceklermiş. Bu söylentiler cemaat arasında yayıldı. Hepimiz korku içinde idik. Benim de iki oğlum vardı. Her ikisi de içerdeydi. Kulağımıza gelen söylentilere göre, çeteler Ermeni gençlerini çeteye katılmaları için alıp götürüyorlarmış. Bizim gibi, diğer Ermeni komşularımız helaların pislik çukurunu iki üç adamın sığacağı kadar kazarak, bu çukurlara çocuklarımızı gündüzleri sokuyor, geceleri çıkarıyorduk. Kazdığımız hela çukurlarının ağzını da hela tahtası ile kapatıyorduk. Bize karşı olan Ermeniler ihbar etmiş olmalı ki, çeteler zaman zaman evimizi basarak arama yaparlardı. Sıkıştırdıkları zaman da, "çocuklarımız Ankara dışına gittiler" derdik.
Bizim gibi hareket etmeyen bir çok ailenin gençleri zorla çeteye sokuldu. Girmeyenler de çeteler tarafından öldürüldü.
Bir zamanlar Moskofların kışkırtmasına inanıldığından başımıza gelmedik felaket kalmamıştı. Şimdi de başımıza İngilizler çıkmıştı.
Ankara'da Ermenilerin bir katliam hareketinde bulundukları doğru.
Önceden biz de işitmiştik. Papaz Efendi, yakında başımıza taş yağacak demişti. Ne olduğunu sorduğumuzda da, çetelerin Ankara'yı basarak şehri ele geçireceklerini söylemişti.
Biz buna pek ihtimal vermedik. Çünkü olacak şey değildi, Aradan zaman geçip de, bizim mahalleden de bazılarının alınıp götürüldüğünü görünce ve Alişan Beyin konağının bodrumundan silahlar çıkınca, söylentilere bizler de inandık. Mustafa Kemal Paşa Ankara'ya geldikten sonra dirliğimiz eskisi gibi oldu. Bir daha da kimse bizi rahatsız etmedi"
Ankara'daki Ermeni katliamı girişimi Ahmet Hızal ise şöyle anlatır: "Baston olayını hatırlıyorum. Ama, çocuğu Ermeni çetesi tarafından öldürülen bir Ermeni'nin ihbarda bulunduğunu çok iyi biliyorum. Ben o zamanlar 19-20 yaşlarında idim. İmalatı Harbiye'de ustabaşı olarak çalışıyordum.
Canı yanan Ermeni, Kurban Bayramı namazı sırasında Ankara'ya doluşan Ermeni çetelerin Ankara'daki bütün camilerin temeline dinamit yerleştirdiklerini namaz sırasında patlatılacağını söylemiş.
Bunun üzerine, camiler arandı. Gerçekten bizim oturduğumuz evin karşısında Hacettepe Camii vardı. Aramalar sırasında ben de orada idim. Bizim caminin temelinden 8-10 kalıp dinamit lokumu çıkartıldı. Bu yüzden o yıl hiç kimse bayram namazına gitmedi.
Bayram ziyareti için diğer mahallelerdeki akraba ve ahbaplarımıza gittiğimizde, onların da aynı nedenle namaza gitmediklerini öğrendik. Sonradan işittik ki, Suluhan sokaktaki Alişan Bey’in konağının bodrumundan külliyetli miktarda silah çıkartılmış.
Katliam girişimi olayının ortaya çıkmasından çetelere karşı gelen Gregoryan Ermenilerinin de memnun olduklarını gördük.
Meğer, onlar da bizler kadar dertli imişler. Ermeni çeteleri kendilerine yardım etmeyen yüzlerce ırkdaşlarını Ankara dışına çıkartıp öldürmüşler. Sonra da, İngiliz işgal kuvvetlerine müracaat ederek Türklerin, Ermenileri kestiği ihbarında bulunuyorlarmış"
Eski Adalet Bakanlarından İhsan Köknel, Ankara'daki Ermeni olayını şöyle anlatır:
"Ben şahsen bu olayı kendim görmedim. Ancak doğru olduğunu biliyorum. Ermenilerin Ankara'da bir katliam girişiminde bulunduklarını Ankara'da oturan teyzem anlatmış, daha sonra da bir iş için Ankara'ya giden babam olayı doğrulamıştı. 1919 yılındaki Kurban Bayramından birkaç gün sonra teyzem bize bayram ziyaretine gelmişti. Ben o dönemde 14 yaşında bir çocuk olmama rağmen, özellikle Ankara'dan gelen haberlere büyük bir ilgi duyardım. Çünkü Ankara, benim için Çubuk ile kıyaslanamayacak derece önemli bir kent idi. Üstelik Ankara İngilizler ve Fransızlar tarafından da işgal edilmiş olduğundan, Ankara'daki yakınlarımı merak ederdim. Çubuk Ankara'ya 40 kilometre olmasına karşın çok geri kalmış bir kasaba idi. Babam Hulusi Bey, Çubuk Müstantik'i (Savcı) görevinde bulunduğundan, ben de zorunlu olarak onun yanında kalırdım. 1919 yılının Kurban Bayramından sonra teyzem bayram ziyaretinde bulunmak için Çubuk'a gelmişti. Ben de, teyzemin taze haberlerle geleceğini bildiğimden evden bir yere ayrılmıyordum. O akşam babam da işinden erken dönmüştü. Babam teyzeme "Ankara'da neler oluyor" şeklindeki sorusuna şu yanıtı verdi. Bugün gibi hatırladığım haber beni son derece etkilemişti.
Teyzem şöyle diyordu: - "Allah bize acımış da sizleri tekrar görmeyi nasip etti. Ermeniler Ankara halkını 7'den 70'e kılıçtan geçirip bir devlet kuracaklarmış. İngiliz ve Fransızlar da Ermenilere yardım edeceklermiş" demesi üzerine babam: -"Sen ne diyorsun? Nasıl oldu bu iş" diye hayretini gizleyemedi.
Hepimiz endişeli idik. Benim heyecanım ise son haddinde idi.
Zaman zaman babam Ankara'ya gittiğinden Ermenilerin tutumundan bahseder, ben de elimden bir şey gelmediği için kahrolurdum. Savaşın verdiği bezginlik, yokluk, endişeden sonra Ermeniler yine ne yapmıştı? Teyzem konuşmasını sürdürerek şunları anlattı:
- "Bilmem nasıl haber alınmış... Ankara'ya gelen siyah elbiseli atlılarla Ankara'daki (Ali Fuat Cebesoy) adamları Kurban Bayramı’na bir gün kala, yani arife günü Ankara'ya gelen Ermeni çeteleriyle onlara yardım eden Ermeni büyüklerini yakalamışlar. Askerler ve jandarma Aşağıyüz’deki Alişan Bey’in Konağının bodrumundan Ermenilere ait çok miktarda silah ve kılıç bulmuşlar. Zaten bu konakta da bir Ermeni ailesi otururdu. Alişan Bey’in Konağı bize uzak olduğundan Hacı Doğan Mahallesinde oturan ahbaplarımız silahların çıkartılmasını seyretmişler.
Allah günahımızı afetsin, bayram namazına hiç kimse gitmedi.
Hükümet Tellal çağırttı. Ermenilerin Camilere bomba koyduğunu, araştırmalar sona erinceye kadar bu yerlere gidilmesinin yasak olduğunu ilan etti. Nitekim jandarmalar bizim mahalledeki Hacı Musa Camii’nin temelinde dinamit lokumları buldu. Akraba ve komşulardan öğrendiğimize göre, patlamaya hazır dinamit lokumları diğer camilerin temelinde de bulunmuş. Bu yüzden bu bayram hiç kimse bayram namazına gitmedi. Bayram ziyaretlerinde erkeklerin anlattığına göre, Ermenilerin maksadı erkeklerin işini camilerde bitirdikten sonra geri kalan kadınları da kılıçtan geçirip Ankara'ya hakim olmakmış. Bu oyunu da, dışarıdan gelen Ankara'ya gelen Ermeni çeteleri planlamış" Babam Hulusi Bey bu olaydan kısa bir süre sonra Teyzemi Ankara'ya götürdü.
Dönüşünde, Ermeni katliam girişimi hakkında yeni bilgiler getirdi.
Bugün Cumhurbaşkanlığı Köşkünün bulunduğu alanın sahibi olan Kasapyan adında zengin bir Ermeni, katliam planını Ankara dışından gelen Ermeni çeteleriyle birlikte hazırlamışlar. Kasapyan İstanbul'a altın bir baston göndermek için postahaneye gitmiş.
Altın bastonu eline alan posta memuru çok hafif bulduğundan şüpheye düşmüş. Kasapyan gittikten sonra paketin içinde ne olduğunu merak ettiğinden açmış ve altın bastonu hafifçe bükmüş.
Altın yerine kamıştan yapılmış baston ikiye ayrılmış ve içinde de rulo halinde bir mektup bulmuş. Vali Muhittin Paşa’nın padişah yanlısı olduğunu bilen posta memuru, mektubu Defterdar Galip Beye götürmüş. Daha sonra olaya 20.Kolordu Komutanlığından azledilen Ali Fuat Paşa el koymuş. Ali Fuat Paşa derhal 20.Kolordu ile Jandarmayı harekete geçirmiş. Bu arada Topal Osman'a bağlı birliklerin öncüleri de Ankara'ya geldiğinden kimsenin gık demesine meydan bırakmadan olaya el konmuş. Ancak, durumu öğrenen Kasapyan İstanbul'a kaçmış. Daha sonra Çankaya'daki Ermeni’ye ait araziye Ankara Şehremaneti (Belediye) el koydu.
1919 yılı Kurban Bayramı arifesinde ortaya çıkan Ermeni katliamı girişiminden sonra, Fransızların Ankara'yı boşalttıkları haberi geldi.
Fransız işgal kuvvetlerinin Büyük Millet Meclisi binasının çevresinde, İngilizlerin de Cebeci'deki İnönü Stadı’nın olduğu yerdeki Cebeci Çayırı’nda karargah kurduklarını çok iyi hatırlıyorum.
Ankara'ya dayım ve teyzemlere gittiğimde bana sıkı sıkı tembih ederlerdi"Sakın ola Ermenilerle işgal askerlerinin yanına yanaşma" derlerdi. Özellikle gece işgal askerleri ve Ermeniler, gece sokağa çıkan Türkleri alıp götürüyorlarmış. Ondan sonra da kimin nereye gittiği bilinmezmiş. Bu yüzden gece Ankara sokakları, sanki boşaltılmış şehir manzarasına gelirmiş"
Kazım Mıhçıoğlu da Ankara'daki Ermeni olayı ile ilgili olarak şunları anlatır:
"1919 yılı Kurban Bayramı arifesinde Ankara'da Ermenilerin toplu katliam girişimini ben de biliyordum. Bizim mahallemiz Yahudi mahallesinin yanında bulunduğundan, çevremizde Ermeni yoktu.
Ancak, Yahudi komşularımızdan Ermeni çetelerinin kendilerine yardımda bulunmayan yüzlerce Ermeni'yi öldürdüklerini söylerlerdi. Çetelerin Ankara dışında yakaladıkları Türk köylülerini de kestiklerini, mallarına el koyduklarını, soygun yaptıklarım anlatırlardı. Bize, mümkün olduğunca bilhassa geceleri dışarıya çıkmamamızı tembih ederler, kapılarımızı sıkı sıkı ve takviyeli olarak kilitlememizi söylerlerdi. Yahudiler de Ermeni çetelerinden korkuyor olmalılar ki, bize böyle tembihatta bulunurlardı.
Birgün bir haber geldi. Ermeniler, Kurban Bayramı namazında Ankara'daki Türkler'i katledeceklermiş. Bir desadüf eseri katliam girişimi haber alınmış. Biz o yıl Bayram namazına gitmedik.
Daha doğrusu babam izin vermedi, izin vermeme sebebini de, camilerin temellerine Ermeniler'in dinamit lokumu yerleştirmeleri haberinin gelmesinden kaynaklanıyordu. Bayramlaşmaya gittiğimiz akrabalarımız, komşularımız da 1919 yılı Kurban Bayramı namazına gitmemişler. Bu bizim adetlerimizin dışında bir olay idi.
Hele bayram namazına gitmemek hem çok günah sayılır hem de gitmeyenler ayıplanırdı. Sonradan babamdan öğrendiğime göre, Suluhan Sokaktaki Alişan Bey’in konağının bodrumunda, Ermenilere ait silahlar bulunmuş"
Tolluzade Müderris Rifat Efendi’nin torunu Dr.Sabahattin Tolluoğlu ise:
"Biz o sırada Haymana'da bulunuyorduk. Babam Haymana'da hakim idi. Bir süre sonra Ankara'ya dönüşümüzde eniştem Cafer Tayyar Bey, Ermenilerin Ankara'da, 1919 yılının Kurban Bayramı arifesinde katliam yapmak için hazırlıklarda bulundukları haber alınması üzerine suçluların yakalandığını, katliamda kullanılacak silahların da bir evin deposunda bulunduğunu söylemişti.
Eniştem Cafer Tayyar Beyin anlattıklarına göre, Ermeni çeteleri Ankara'daki bütün müslümanları öldürdükten sonra şehri ele geçireceklermiş. Hatırımda kaldığına göre, Ermeni çetelerinin katliam girişimini de bir Ermeni haber vermiş. Aradan uzun zaman geçtiği için olayın teferruatını pek hatırlamıyorum. Bildiğim şey, bizim bu sırada Haymana'da bulunmamız yani 1919 yılı olması gerekiyor. Zira biz Haymana'ya 1918'de gitmiştik"
Ermenilerin toplu olarak yaşadıkları Hacı Doğan Mahallesinde Haçik Usta diye bilinen sağır bir marangoz ustası vardır. Haçik Usta marangozluğunun yanında duvarcılık, çatı aktarma, tenekecilik gibi işleri de yapar.
Haçik Usta o günleri şöyle anlatır:
"I.Cihan Harbi sona ermiş, Osmanlılar mağlup olmuştu. Ben o zaman da marangozluk yapardım. Bir de kardeşim vardı.
Adı da, Ohannes idi. Ben ve kardeşim hem genç hem de kuvvetli idik. 1919 yılı başında Ankara'ya dışarıdan Ermeni çeteleri gelmeye başladı. Hatla çetelerin Keskin civarındaki köyleri basarak Müslüman ahaliyi öldürüp, yükte hafif pahada ağır mallarını da alıp götürüyorlarmış diye bir rivayet işittik. Çeteler sadece Türkleri değil kendilerine karşı gelen Ermenileri de öldürüyorlarmış.
Bu yüzden çetelerden bizler de korkardık. Zira Ermeni çeteleri Ankara'da yaşayan gençlerin de çeteye katılmasını ister ve tek tek evleri ararlardı. Zengin olanlarımızdan da para isterlerdi.
Bu durumu Dudum (annem) çok iyi bildiğinden, bizlerin işe gitmemesi için çaba harcardı. Başımızın belaya girmesini istemezdi. Bir taraftan gençlik, öte yandan geçim derdi, kardeşimle birlikte Dudum'un sözünü dinlemez, bulduğumuz işe girerdik. Bir gün Ermeni çeteleri bizi yolda çevirdiler.
Çeteye girmemizi istediler. Biz ailemize bakmak zorunda olduğumuzu ileri sürerek, tekliflerini reddettik. Bunun üzerine kardeşim ile beni zorla Ankara dışına çıkarttılar, Akköprü'ye geldiğimizde tekliflerini tekrarladılar. Eğer kabul etmezsek öldüreceklerini söylediler. Biz bu tehdide inanmadığımızdan direndik. Bunun üzerine kardeşim ile beni öldüresiye dövdüler.
Sonunda da, öldü diyerek bırakıp gitmişler. Aradan ne kadar zaman geçtiğini bilmiyorum, ayıldığımda her taraf kapkaranlıktı.
Gözlerim görmüyor, kulaklarım işitmiyordu. El yordamı ile yerde sürünmeye başladım. Her tarafımın kan içinde olduğunu sezinliyordum. Akan kanlar gözlerimde biriktiğinden kör olduğumu sanmıştım. Sürüne sürüne eve kadar geldim. Dudum'un kapıda beni büyük bir merakla beklediğini hayal meyal hatırlıyordum.
Beni bir yalağa yatırdıktan sonra Ohannesi sordu. Ben de olup bitenleri kendisine anlattım. Dudum ve komşular Akköprü'ye gitmiş olacaklar ki, dönüşlerinde evde kıyamet kopuyordu.
Dudum kendisini yerden yere atıp kardeşimin ismini haykırıyordu.
O zaman anladım ki, kardeşim yediği dayak sonunda ölmüş.
Dudum ve beraberindekiler Ohannes'in cesedini bulmuşlar.
Yapacak başka bir şey yoktu. O devirde Ankara İngilizlerin işgali altında olduğundan, şikayetlerimizi yapacak makam bulamıyorduk.
Şikayet etsek bile kimse kulak asmıyordu. Olay da böylece kapanıp gitti. O tarihten sonra da benim kulaklarım eskiden olduğu gibi tam olarak işitmedi"
Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi öğretim görevlilerinden Prof.Agop Dilaçar:
"Osmanlı İmparatorluğu döneminde meydana gelen olayların kökeni dışarıdan kaynaklanıyordu. Yüzyıllardan beri, Anadolu'da birlikte yaşayan Türk ve Ermeni toplumlarını birbirinden ayırmak hemen hemen imkansızdı. Ermeni devletinin hakimiyetine son veren de Bizans'tı. Selçuklular Anadolu'ya geldikten sonra Ermeni ulusu Bizans'ın baskısından kurtuldu. O tarihten sonra da gerek Selçuklular, gerek Osmanlılar Ermenilere kendi vatandaşları gözü ile bakmaya başladılar. Türkler ile Ermeniler hemen hemen eşit haklara sahiptiler. Üstelik, bazı yönlerden Ermeniler Müslümanlara oranla daha imtiyazlı durumda vergiden ve askerlikten muaf tutulurdu. Bu imtiyazlar, Ermeni cemaatinin zengin olmasını sağlamıştı. Osmanlılar ayrıca Ermenilere ülke yönetiminde görev de verirdi. Bu görevler şöyle böyle görevlerde değildi.
Maliye vekili, Hariciye vekili, Şurayı Devlet Reisliği gibi şerefli görevler alırdı Ermeni azınlığı. Daha doğrusu Osmanlı yönetimi, bugün Amerika'nın uyguladığı sistemi bundan yüzlerce yıl önce yapıyordu. Ancak Osmanlıların gerileme dönemi başlayınca, dış güçler kendi çıkarları doğrultusunda Ermenileri kullanmaya başladılar. Bu oyunda da Ermeniler maalesef alet oldular.
Tabiatıyla oynanan oyunda zarar gören Türkler ile Ermeniler oldu.
Böylece yüzyıllardan beri birlikte kardeş gibi yaşayan iki toplum, birbirine düşman durumuna getirildiler. Oysa, Ermenilerin Osmanlı toprakları üzerinde bir devlet kurmaları maddeten imkansızdı. Fakat dış güçler daima bu temayı işliyordu.
Hatta o kadar ileri gidildi ki, kurulacak devlette kimin görev alacağı bile belli olmuştu. Ancak unutulan bir şey vardı.
O da, Ermenilerin Osmanlı hudutları içinde toplu olarak yaşamamaları idi. Üstelik devlet kurmak için istedikleri vilayetlerde de çok azınlıkta idiler. Yani azınlık çoğunluğa hükmedecekti.
Tabiatıyla buna da olanak yoktu. Bu düşünce hayaldi. Durum böylesine açık olmasına rağmen Ermeniler, dış propagandanın etkisinde kalarak akıntıya kürek çektiler. Bu bir hata idi.
Hata da büyük felaketlere yol açtı. İlerde tarih bunun muhasebesini yapacak ve iki milleti birbirine düşürenleri lanetle anacaktır"
(Kaynaklar: Kemal Bağlum,Beşbin Yılda Nereden Nereye Ankara, Ankara, 1992, s.
182-192; Abdülkerim Erdoğan-Gökçe Günel, İstiklal Savaşında Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara, 2007.)
Ankara Kulübü Kurucu İlk Başkanı Orman Yüksek Mühendisi
Ahmet Kazım Mıhçıoğlu Anıları.
HALUK BALABAN.
