İlk çağlardan beri sürekli önemli bir yerleşim merkezi olan Eski Ankara şehrinin değişik dönemlerdeki “nüfusunu” çeşitli belgeler ve
özellikle günümüze kadar ulaşan kalıntılara göre tahmin edebilmek mümkündür. Şehrin nüfusuna göre, su ihtiyacı da her devrin imkânlarına göre karşılanmıştır. Ankara’da bilinen en eski su tesisleri Roma dönemine aittir. Ankara kalesi, kalenin etekleri ile Hacı Bayram civarı ve Ulus’ta Roma devrine ait kalıntılar mevcuttur. Dünyadaki en büyük Roma hamamlarından biri olarak kabul edilen Çankırı Kapıdaki hamam dâhil olmak üzere Ankara’ya o devirde Elmadağ’dan su getirilmiştir. Taş künklerle getirilen sular kaleye kadar çıkarılmıştır. Aslında, sonraki devirlerde de Ankara tarihi boyunca su hep Elmadağ’dan getirilmiştir.
Evliya Çelebi Ankara’nın su konusunda: “İçkalede sarnıçların varlığını, aşağı hisarın suyunun bol olduğunu, 170 adet çeşmesi olduğunu, 3000 adet su kuyusu olduğunu, 200 sebili bulunduğunu ve bu sebillerden Hacı Şa’ravi ve Hacı Mansur ismiyle bilinenlerin pek meşhur olduğunu” yazar.
Osmanlı devri çeşmeleri ve suyolları hakkında tarihi kaynaklardaki çeşitli bilgiler ve günümüze kadar gelebilen birçoğu yakın döneme ait çeşmelerden fikir edinmek mümkündür. Mevcut çeşmelerden sadece 19. Yüzyıl sonu ve 20. Yüzyıl başlarında olanlarında “kitabe” vardır. 1897 Senesinde Ankara’da 84 çeşme olduğu bilinmektedir. 1429 tarihli vakfiyesine göre; bu günkü Bentderesi’nde, Abdülkadir İsfahani Mescidi ile beraber bir çeşme ve su bendi de yapılmıştır. 1440 tarihli vakfiyesine göre; Karacabey Külliyesi için Elmadağ’dan su getirilmiş ve şehirdeki pek çok başka çeşmeye de dağıtılmıştır. ( Karacabey Hamamı arkasına Çamaşır hane yapılmış halkın çamaşırlarını Hamamın sıcak suyu ile yıkaması sağlanmıştır. ) Bu çamaşır hane altındada Eski adı Hacı Murat Mahallesinde Paşa çeşmeside yapılmıştır bu günkü yeri Hamamönü İnönü ilk okulu arkasıdır.)
Abidinpaşanın Hacettepede Yaptırdığı ELMADAĞ. Çeşmesi. Aynalı Çeşme. Karamusalla Çeşmesi ünlü çeşmelerdendir.
17. yy. da Şeyhülislam Ankaravi Mehmet Emin Efendi (1618–1686) Elmadağ’dan su getirilerek 25 çeşmeye dağıtılmasını sağlamıştır.
18.04.1898 tarihli bir vakfiyeye göre; Ser Attarzade Mehmed Ali oğlu Ali Efendi Elmadağ’dan Ankara’ya su getirtmiştir. ( Attarzade Ali efendinin Torunu Rahmetli saim Dinçelli Ankara Kulübü Muhasip üyesidir. Yıllara Derneğe Hizmet Etmiştir. )
Prof. Dr. Semai Eyice Ankara Belediyesinin 1990 lı yıllarda çıkardığı “ Ankara Dergisi” nde yazdığı bir yazıda 1859 yılında Ankara’ya gelen Alman seyyahın o zaman yazdığı notlardan derlenen 550 sayfalık kitaptan yaptığı alıntıda; Mordtmann’ın tespitine göre Ankara’da su azdır. Her iki kalenin çevresinde ne çeşme ne de sarnıç bulunur. Aşağı şehrin batı tarafı halkı, Paşa Konağı’nın yakınındaki tek bir çeşmeden faydalanırlar. Doğu tarafı halkı da bir veya iki çeşmeden su alır. Hepsi budur ve şehrin 12 bin evinin ihtiyacı bununla karşılar. Şehrin önceki sakinleri ve başta gelenleri, suyolları yapmaya veya sarnıçlar açtırmaya özen göstermedikleri için, bugün artık bu eksikliği gidermek çok zorlaşmıştır. Evlerinde bol su olmayışı Ankaralılara büyük sıkıntı vermektedir. Bu yüzden her evin bir merkebi vardır. Güneş batışından bir saat kadar önce bir uşak veya evin çocuğu, bu merkeple su almaya çeşmeye gönderilir. Hayvanlar her bir tarafında iki veya üç su testisi konulur birer tekne taşırlar. Çamaşırlar ise Ankara Deresinde yıkandığından, bunun kıyısında bütün gün kadın kalabalığı görülür. Hamamların da suyu dereden alınır.
Ankara Çeşmeleri; Ankara’da genellikle Altındağ ilçe sınırları içerisine, eski camilerin duvarında veya yakınında aynı adı taşıyan birçok çeşme bulunur. Alâeddin, Yeşil Ahi, Şükriye, Eskicioğlu, Gecik Kadı vb. gibi mescit ve camilerin yanındadırlar.
Ulus Mecidiye Çeşmesi: Esasen Hacı Bayram Camii’ndeki İsmail Fazıl Paşa Türbesi’nin yanındaymış. Bilinemeyen bir sebep ile oradan taşınmış ve Valilik binasının karşısında bir binaya bitişik olarak yeniden yerleştirilmiştir. Kitabesi yoktur veya taşınma esnasında yok olmuştur. 19. yy sonlarında, 20. yy başlarında inşa edildiği sanılmaktadır. Ankara Taşı ile yapılmıştır. Diğer Ankara çeşmelerine nazaran daha büyüktür. Ortasında üçgen bir alınlık vardır. İki yanında yüksek başlıkları olan yivli birer sütun vardır. Üstünde ay/yıldız olan ayna taşı ile üstü kabartma yaprak motifleri ile süslüdür. Yalağı yuvarlak ve küçüktür. Yakın zamana kadar akmakta olan suyu belediye tarafından kesilmiştir.
Tarihte Ankara Çeşmeleri.
Abidin Paşa Çeşmesi
Adliye Çeşmesi
Ahi Elvan Çeşmesi
Ahi Tura Çeşmesi
Alaeddin Camii Çeşmesi
Altıaylık Çeşmesi
Arslanhane Çeşmesi (Ahi Şerafeddin Çeşmesi)
Aynalı Çeşme
Baraka Çeşmesi
Başmil Çeşmesi (Kömüş Kadı Çeşmesi)
Bentderesi Çeşmesi (Çift Çeşmesi)
Direkli Mescid Çeşmesi
Elmadağ Çeşmesi (Poyracı Çeşmesi) (Hacı Fatma Hn. Çeşmesi)
Emine Hatun Çeşmesi
Eskicioğlu Camii Çeşmesi (Kargalı Çeşmesi)
Fatma Şerife Hanım Çeşmesi
Gecik Kadın Çeşmesi
Göçmen Çeşmesi (Arnavut Çeşmesi)
Hacı Ahmed Çeşmesi
Hacı Doğan Çeşmesi
Hacı Fatma Hanım Çeşmesi (Boyacı Ali Mescidi)
Hacı Musa Camii Çeşmesi
Hamidiye Mescidi Çeşmesi
Hanifi Rum Çeşmesi
Hapishane Çeşmesi (Mustafa Efendi Çeşmesi)
Hatuniye Çeşmesi
Hatuniye Camii Çeşmesi
Kadıoğlu Çeşmesi (Sabuni Çeşmesi)
Kağnıpazarı Camii Çeşmesi (Ganiağa Çeşmesi)
Kalekapı Mescidi Çeşmesi (Ramazan Şemseddin Mescidi Çeşmesi)
Karacabey Çeşmesi
Karacabey Camii Çeşmesi
Karapürçek Çeşmesi
Kayabaşı Çeşmesi (Kayabaşı Mescidi Çeşmesi)
Konuklar Çeşmesi
Koyungözü Çeşmesi
Mecidiye Çeşmesi
Molla Büyük Çeşmesi (Sahire Hanım Çeşmesi)
Nadiye Hanım Çeşmesi
Necmiye Hanım Çeşmesi
Öksüzler Çeşmesi
Ramazan Şemseddin Mescidi Çeşmesi (Kale Kapısı Çeşmesi)
Sabuni Çeşmesi (Kadıoğlu Çeşmesi)
Saide Hanım Çeşmesi (Ahmed Faik Paşa Çeşmesi) (Yeşil Ahi Camii Çeşmesi)
Sahire Hanım Çeşmesi (Molla Büyük Çeşmesi)
Saraç Şinan Çeşmesi
Sarıkadı Camii Çeşmesi
Susam Sokağı Çeşmesi (Hallaç Mahmud Mescidi)
Şükriye Hanım Camii Çeşmesi
Taceddin Çeşmesi
Yahudi Çeşmesi (Kargılı Çeşmesi)
Yeşil Ahi Camii Çeşmesi
HALUK BALABAN.
Kaynak : Şeref erdoğdu Ankaram eserinden. Abidinpaşa Hayatı Ankara Valiliği Kaynakları .Evliya Çelebi seyyahatnamesi .Ankaralı Bilge Kişiler. vs.